Środki z opłaty cukrowej oraz opłaty od napojów alkoholowych, które w latach 2021–2023 wyniosły łącznie ponad 5,2 mld zł, zostały wydane niezgodnie z pierwotnym celem – alarmuje Najwyższa Izba Kontroli. Zamiast zasilić konkretne działania profilaktyczne i lecznicze, trafiły do ogólnego budżetu NFZ i zostały spożytkowane jak klasyczne wpływy ze składki zdrowotnej.
Fiskalizacja zamiast profilaktyki
Opłata cukrowa oraz dodatkowa danina od małopojemnościowych napojów alkoholowych miały wspierać działania związane z leczeniem chorób dietozależnych i uzależnień. Tymczasem – jak wykazała kontrola NIK – pieniądze były księgowane po stronie przychodów, ale nie były oddzielnie ewidencjonowane po stronie kosztów. W efekcie nie sposób ustalić, ile i na co rzeczywiście wydano.
Przykładowo: z ok. 4,5 mld zł przychodów z opłaty cukrowej, jedynie 101,9 mln zł skierowano na program KOS-BAR (chirurgiczne leczenie otyłości). Z opłaty alkoholowej tylko 50,4 mln zł trafiło do Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych.
NFZ bez narzędzi kontroli
Największe zastrzeżenia kontrolerów NIK dotyczą braku systemu monitorowania i raportowania, który pozwalałby śledzić efekty wykorzystania środków. Prezes NFZ nie kontrolował efektów działań i nie rozliczał skuteczności, a dane przekazywane do Ministerstwa Zdrowia były nierzetelne. Finansowano m.in. świadczenia niezwiązane z chorobami dietozależnymi lub uzależnieniami.
Na tle nieprawidłowości w NFZ i Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU), pozytywnie wypadły samorządy. 759,7 mln zł z opłaty alkoholowej zostało przez gminy wykorzystane zgodnie z ustawą – głównie na profilaktykę i pomoc osobom uzależnionym. NIK chwali sposób ewidencjonowania, szkolenia pracowników oraz procedury konkursowe.
Opłata cukrowa w liczbach
Opłata od środków spożywczych (tzw. opłata cukrowa) została wprowadzona 1 stycznia 2021 roku. Zgodnie z danymi CMR, na które powołuje się NIK, po wprowadzeniu opłat nastąpił wyraźny wzrost cen: napoje gazowane podrożały o 36%, wody smakowe o 22%, a herbaty mrożone o 18%. Jednocześnie spadł popyt – nawet o 20% w przypadku niektórych kategorii.
Dalsza część artykułu pod materiałem wideo:
W latach 2021-2023 środki z opłaty cukrowej, które zasiliły budżet NFZ, wyniosły blisko 4,5 mld zł. "Zgodnie z ustawą, NFZ może przeznaczać środki z tej opłaty (stanowiące w 96,5% jego przychód) na działania edukacyjno-profilaktyczne i na leczenie pacjentów z chorobami powstającymi na tle niewłaściwych zachowań zdrowotnych, w szczególności z nadwagą i otyłością" – informuje NIK. Jak już wiemy, w zdecydowanej większości tak się nie stało. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku tzw. podatku od "małpek".
Podatek od "małpek"
W trakcie kontroli NIK sprawdził również sytuację związaną z wprowadzonym 1 stycznia 2021 roku nowym rodzajem opłaty od napojów alkoholowych w opakowaniach o pojemności do 300 ml. W latach 2021-2023 wpływy z tych opłat wyniosły łącznie 1,5 mld zł. Połowa tej kwoty trafiała do NFZ. Pozostałe 50% zasilało dochody gmin.
Dalsza część materiału pod materiałem wideo:
"W pierwszym roku obowiązywania opłaty alkoholowej spożycie wyrobów spirytusowych (w przeliczeniu na 100% alkoholu) wynosiło 3,8 litra na jednego mieszkańca. W kolejnych latach nastąpił nieznaczny jego spadek, na który - poza wprowadzoną opłatą - miała wpływ przede wszystkim podwyżka akcyzy w 2022 r." – informuje NIK.
Kontrola NIK została przeprowadzona w Centrali NFZ, trzech oddziałach wojewódzkich Funduszu, w Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom oraz wybranych gminach i urzędach skarbowych.
FAQ
0. Co to opłata cukrowa?
Opłata cukrowa to opłata od środków spożywczych, która została wprowadzona 1 stycznia 2021 roku. Jej pierwotnym celem było wspieranie działań związanych z leczeniem chorób dietozależnych i uzależnień. Środki z tej opłaty miały zasilić konkretne działania profilaktyczne i lecznicze.
Zgodnie z ustawą, Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) mógł przeznaczać środki z opłaty cukrowej (stanowiące w 96,5% jego przychodów z tego tytułu) na działania edukacyjno-profilaktyczne i na leczenie pacjentów z chorobami powstającymi na tle niewłaściwych zachowań zdrowotnych, w szczególności z nadwagą i otyłością.
Jednakże kontrola Najwyższej Izby Kontroli (NIK) wykazała, że środki z opłaty cukrowej, które w latach 2021–2023 wyniosły blisko 4,5 mld zł i trafiły do ogólnego budżetu NFZ, zostały wydane niezgodnie z pierwotnym celem. Pieniądze te zostały spożytkowane jak klasyczne wpływy ze składki zdrowotnej. NIK alarmuje, że pieniądze były księgowane po stronie przychodów, ale nie były oddzielnie ewidencjonowane po stronie kosztów, przez co nie można ustalić, ile i na co rzeczywiście wydano
1. Jaki był pierwotny cel wprowadzenia opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych w Polsce?
Opłata cukrowa (od środków spożywczych z dodatkiem cukrów i innych substancji słodzących) oraz opłata od napojów alkoholowych w małych opakowaniach ("małpek") zostały wprowadzone z zamiarem wspierania działań profilaktycznych i leczniczych związanych z chorobami dietozależnymi (np. otyłością, cukrzycą) oraz uzależnieniami od alkoholu. Środki z tych opłat miały być dedykowane na konkretne programy i inicjatywy w tym zakresie.
2. Jak Najwyższa Izba Kontroli (NIK) ocenia wykorzystanie środków z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych w latach 2021-2023?
NIK negatywnie ocenia wykorzystanie środków z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) oraz Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU). Kontrola wykazała, że ponad 5,2 mld zł z tych opłat trafiło do ogólnego budżetu NFZ i zostało wydane jak standardowe wpływy ze składki zdrowotnej, bez możliwości ustalenia, ile i na co dokładnie przeznaczono te środki. NIK alarmuje, że pierwotny cel wsparcia profilaktyki i leczenia nie został zrealizowany.
3. W jaki sposób NFZ rozdysponowywał środki z opłaty cukrowej i opłaty od "małpek"?
Środki z opłaty cukrowej, stanowiące 96,5% przychodów z tej opłaty, zasiliły ogólny budżet NFZ. Z około 4,5 mld zł przychodów z opłaty cukrowej w latach 2021-2023, jedynie 101,9 mln zł skierowano na program KOS-BAR (chirurgiczne leczenie otyłości). Podobnie, połowa wpływów z opłaty od "małpek" (około 750 mln zł) trafiła do NFZ i również nie była oddzielnie ewidencjonowana pod kątem kosztów na profilaktykę i leczenie uzależnień. W rezultacie nie wiadomo, na jakie konkretnie działania zostały przeznaczone te fundusze w ramach NFZ.
4. Jakie nieprawidłowości wykryła NIK w działaniach NFZ i KCPU w zakresie wykorzystania tych środków?
NIK stwierdziła brak systemu monitorowania i raportowania, który umożliwiałby śledzenie efektów wykorzystania środków z opłat. Prezes NFZ nie kontrolował efektów podejmowanych działań ani nie rozliczał ich skuteczności. Dane przekazywane do Ministerstwa Zdrowia były nierzetelne. Finansowano świadczenia, które nie były bezpośrednio związane z chorobami dietozależnymi lub uzależnieniami. Podobne nieprawidłowości dotyczyły KCPU, choć skala problemu była większa w NFZ.
5. Jak na tle NFZ i KCPU wypadły samorządy w wykorzystaniu środków z opłaty od napojów alkoholowych?
Samorządy zostały ocenione pozytywnie przez NIK. Gminy wykorzystały 759,7 mln zł z opłaty alkoholowej zgodnie z ustawą, głównie na profilaktykę i pomoc osobom uzależnionym. NIK pochwaliła sposób ewidencjonowania środków, szkolenia pracowników oraz procedury konkursowe stosowane przez gminy.
6. Jaki był wpływ wprowadzenia opłaty cukrowej na ceny i popyt na napoje słodzone?
Wprowadzenie opłaty cukrowej spowodowało wyraźny wzrost cen napojów słodzonych. Zgodnie z danymi CMR, na które powołuje się NIK, napoje gazowane podrożały średnio o 36%, wody smakowe o 22%, a herbaty mrożone o 18%. Jednocześnie zaobserwowano spadek popytu na te napoje, w niektórych kategoriach nawet o 20%.
7. Jak zmieniło się spożycie alkoholu po wprowadzeniu opłaty od "małpek"?
W pierwszym roku obowiązywania opłaty od napojów alkoholowych w małych opakowaniach spożycie wyrobów spirytusowych (w przeliczeniu na 100% alkoholu) wynosiło 3,8 litra na jednego mieszkańca. W kolejnych latach NIK odnotowała nieznaczny spadek spożycia. Niemniej jednak, NIK wskazuje, że na ten spadek, poza wprowadzoną opłatą, miała wpływ przede wszystkim podwyżka akcyzy w 2022 roku.
8. Jakie wnioski płyną z kontroli NIK w kontekście przyszłego funkcjonowania opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych?
Głównym wnioskiem z kontroli NIK jest konieczność ścisłego monitorowania i rozliczania środków pochodzących z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych, aby zapewnić ich zgodne z pierwotnym celem przeznaczenie na profilaktykę i leczenie chorób dietozależnych oraz uzależnień. Niezbędne jest wprowadzenie skutecznego systemu ewidencji i kontroli w NFZ i KCPU, który pozwoli na transparentne i efektywne wykorzystanie tych funduszy. Pozytywne doświadczenia samorządów w tym zakresie mogą stanowić wzór do naśladowania.
foto: mat. redakcji
